Πρόλογος
Μια επιστημονική προσπάθεια, η οποία μου είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον από μικρός και στην οποία συμμετείχα κι εγώ ερασιτεχνικά, λαμβάνει τέλος σε λίγες ημέρες. Θέλησα να γράψω μερικές λέξεις σχετικά.
Μια επιστημονική προσπάθεια, η οποία μου είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον από μικρός και στην οποία συμμετείχα κι εγώ ερασιτεχνικά, λαμβάνει τέλος σε λίγες ημέρες. Θέλησα να γράψω μερικές λέξεις σχετικά.
Μια μικρή εισαγωγή
Εννοείται πως ως παιδί, αλλά κι έφηβος αργότερα, τα «μυστήρια» του σύμπαντος ιντρίγκαραν τη σκέψη και τη φαντασία μου, οι οποίες αναζητούσαν ερεθίσματα και διέξοδο σε βιβλία, ταινίες και videogames. Το «Τρίγωνο της Βερμούδας», οι πυραμίδες της Αιγύπτου, η ύπαρξη χαμένων πολιτισμών και τεχνολογίας, η μαγεία και τα φαντάσματα και βέβαια τα UFO και οι εξωγήινοι, ανακατεύονταν μέσα στο παιδικό μου μυαλό που προσπαθούσε να κατανοήσει τον κόσμο γύρω μου και τα όρια της πραγματικότητας. Πρέπει να ήμουν κάπου στις αρχές της εφηβείας, ίσως στα τελευταία χρόνια του δημοτικού ή τις πρώτες τάξεις του γυμνασίου, όταν στα χέρια μου έπεσε ένα βιβλίο από τη δημοτική βιβλιοθήκη που με ενθουσίασε τόσο ώστε να το δανειστώ και δεύτερη φορά. Μιλούσε για το SETI.
Το ποιο;
SETI είναι τα αρχικά των λέξεων Search for Extra-Terrestrial Intelligence. Στα ελληνικά θα το αποδίδαμε ως «Αναζήτηση Εξωγήινης Νοημοσύνης». Μπορεί η σχετική παραφιλολογία να έχει κάνει τα «ούφο» και τους «εξωγήινους» αντικείμενο χλευασμού, μάλλον δικαιολογημένα, ωστόσο το ερώτημα για την ύπαρξη νοημόνων όντων στο σύμπαν έχει απασχολήσει γενεές και γενεές φιλοσόφων, θεολόγων και επιστημόνων. Ίσως γιατί έτσι πιστεύουμε ότι θα λάβουμε απαντήσεις για τη δική μας ύπαρξη και θέση στο σύμπαν. Το SETI, ως οργανωμένο πρόγραμμα, αποτελεί ένα επιστημονικό πείραμα το οποίο μετρά ήδη περισσότερο από μισό αιώνα ζωής και αναζητά στο διάστημα σημάδια εξωγήινης ζωής.
Το πρόβλημά μας στην προσπάθεια αυτή, πολύ πριν λύσουμε τις διάφορες επιστημονικές ή μεταφυσικές μας ανησυχίες, είναι το πως θα κάνουμε εφικτή την επικοινωνία μας με ένα πιθανό νοήμων εξωγήινο είδος. Τονίζω ότι μιλάμε πάντα για νοήμων είδος και νοημοσύνη (Intelligence), γιατί μάλλον είναι απίθανο να καταφέρουμε να επικοινωνήσουμε με εξωγήινα μικρόβια, βακτηρίδια, φυτά ή ζώα. Βλέπετε, αν και θεωρούμε ότι η πιθανότητα ύπαρξης ζωής πέρα από τη Γη, κάπου μέσα στο άπειρο σύμπαν, είναι πολύ μεγάλη, ίσως και βέβαιη, δεν είμαστε και τόσο σίγουροι για το εάν κάθε μορφή ζωής μπορεί να αναπτύξει νοημοσύνη...
Επιστρέφουμε λοιπόν στο πρωταρχικό μας πρόβλημα και αναρωτιόμαστε: έστω ότι κάπου, κάπως, δημιουργήθηκε ζωή και η ζωή αυτή ανέπτυξε νοημοσύνη και στη συνέχεια δημιούργησε τεχνολογία και πολιτισμό. Με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να επικοινωνήσουμε; Ανάλογα προβλήματα αντιμετωπίσαμε 500-600 χρόνια πριν, στον ίδιο μας τον πλανήτη. Τότε, η λύση δινόταν με την οργάνωση ενός επικίνδυνου και πολυέξοδου εξερευνητικού ταξιδιού με μερικές καραβέλες. Εάν όμως έχουμε να κάνουμε με το διάστημα και την απεραντοσύνη του, η απάντηση μάλλον δεν μπορεί να είναι με πάρα πολλούς πυραύλους.
Το ερώτημα, τόσο θεωρητικό όσο και πρακτικό, υπενθυμίζω ότι η παραφιλολογία δεν έχει θέση σε όσα γράφω, απαντήθηκε από επιστήμονες ήδη του προπερασμένου αιώνα: επικοινωνία με ραδιοκύματα. Ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός, τη μεγαλύτερη εφικτή ταχύτητα στο σύμπαν. Άρα αν δεν μπορείς να πας κάπου, γιατί να μην «τηλεφωνήσεις»;
Διαστημικά «χιόνια»
Και εγέννετω SETI! Εντάξει, δηλαδή όχι και τόσο απλά, αλλά μετά από μερικές δεκαετίες συζητήσεων, διαλέξεων και αρκετών επιστημονικών δημοσιεύσεων, οι ειδικοί κατέληξαν: αν τελικά υπάρχουν εξωγήινοι, είναι δύσκολο να μας επισκεφτούν αυτοπροσώπως. Μπορούν όμως να μας κάνουν ένα σινιάλο για να τους προσέξουμε. Το SETI είναι ένας γενικός τίτλος που καλύπτει κάθε επιστημονική προσπάθεια εντοπισμού εξωγήινης νοημοσύνης. Ένα μεγάλο όμως τμήμα του, ίσως το μεγαλύτερο, είναι η ανάλυση ραδιοκυμάτων που προέρχονται έξω από το ηλιακό μας σύστημα, με σκοπό τον εντοπισμό μοτίβων εκπομπής. Ένα μοτίβο μπορεί να αποτελεί ένδειξη, ακόμη και απόδειξη, ότι κάποιος προσπαθεί να επικοινωνήσει μαζί μας.
Φανταστείτε μια από εκείνες τις, όχι και τόσο παλιές, τηλεοράσεις καθοδικού σωλήνα. Εκείνα τα περίπου τετράγωνα μπαουλάκια με τις γυάλινες κυρτές οθόνες που κοσμούσαν τα σαλόνια μας μέχρι πριν μια-δυο δεκαετίες, συχνά στολισμένα με ένα δαντελωτό σεμενάκι. Όλοι μας θα έχουμε ζήσει κάποια φορά την καθόλου ευχάριστη διαδικασία συντονισμού των καναλιών στην τηλεόραση. Είναι αδύνατον να μην παρατηρούσαμε την εικόνα της τηλεόρασης όταν δεν «έπιανε» κάποιο κανάλι: ασπρόμαυρες κουκίδες να κινούνται άναρχα επάνω στο γυαλί, συνοδευόμενες από έναν ενοχλητικότατο θόρυβο σας «κςςς», το γνωστό μας «χιόνι».
Εάν όμως εκεί που οι τελίτσες μας τρεμόπαιζαν ανεξέλεγκτα αποφάσιζαν να μπουν σε μια σειρά, τότε σήμαινε ότι πιάναμε κάποιο τηλεοπτικό σήμα. Αν μάλιστα η εικόνα καθάριζε και βλέπαμε ανθρώπους, αντικείμενα ή το λογότυπο ενός τηλεοπτικού σταθμού, τότε ξέραμε πως «πιάσαμε» κανάλι. Η δουλειά που κάνουν οι ερευνητές που συμμετέχουν στο SETI ανά τον κόσμο δε διαφέρει ουσιαστικά από την προσπάθεια που κάναμε κάποτε να συντονίσουμε σε μια τηλεόραση τηλεοπτικούς σταθμούς. Προσπαθούν να εντοπίσουν τάξη μέσα στο χάος. Εάν τη βρουν, τότε πάει να πει πως το σήμα που μελετούν αποτελεί μια τεχνητή εκπομπή και όχι φυσική. Άρα, κάποιος το εκπέμπει. Κι αφού δεν προέρχεται από τη Γη… «Wow»!
Έτσι, δεκάδες ραδιοτηλεσκόπια βρίσκονται στραμμένα προς κάθε σημείο του ουρανού κι αφουγκράζονται νύχτα-μέρα τους διαστημικούς ψιθύρους. Έπειτα, τα σήματα που καταγράφονται αναλύονται με την ελπίδα ότι κάποιο από αυτά θα έχει ως αποστολέα ίσως ένα μικρό πράσινο ανθρωπάκι.
SETI και στο σπίτι
Όπως τόνισα πολλές φορές, το πρόγραμμα αυτό έχει ακαδημαϊκή βάση και κατεύθυνση και αποτελεί μια διεθνώς αναγνωρισμένη επιστημονική προσπάθεια. Για να προλάβω την παρεξήγηση, πρέπει να πω ότι δεν κατασκευάστηκαν ραδιοτηλεσκόπια ειδικά για να ψάχνουν για εξωγήινους ούτε δαπανούνται εργατοώρες επιστημόνων και ερευνητών για το συγκεκριμένο σκοπό και μόνο. Τα ραδιοτηλεσκόπια χρησιμοποιούνται ούτως ή άλλως για τη μελέτη αστρικών σωμάτων και φαινομένων και τα δεδομένα που συλλέγονται περνάνε μια «δεύτερη» επεξεργασία σε περίπτωση που εντοπιστεί το εξωγήινο σήμα που λέγαμε.
Προκειμένου να επεξεργαστεί όμως όλος αυτός ο όγκος δεδομένων χωρίς να επιβαρύνονται οι μεγάλοι υπερυπολογιστές των πανεπιστημίων και των ερευνητικών κέντρων και να δαπανάται χρόνος και χρήμα, η λύση που βρέθηκε από το Πανεπιστήμιο του Berkeley, είναι πραγματικά φανταστική! Οι περισσότεροι από εμάς διαθέτουμε «περισσευούμενη» επεξεργαστική ισχύ, καθώς ο/οι υπολογιστές που έχουμε δεν χρησιμοποιούνται στο 100% των δυνατοτήτων τους και σίγουρα όχι στο 100% του χρόνου μας (εντάξει, εδώ μπορεί να υπάρχουν και εξαιρέσεις)!
Με την εγκατάσταση ενός απλού προγράμματος στον υπολογιστή μας, του BOINC (Berkeley Open Infrastructure for Network Computing) μπορούμε να αναθέσουμε στον υπολογιστή μας να δαπανά ένα μέρος της επεξεργαστικής του δύναμης για να αναλύει αστρονομικά δεδομένα! Οι επιλογές και οι δυνατότητες είναι πάμπολες. Μπορούμε να ρυθμίσουμε το BOINC ώστε να τρέχει μαζί με την προφύλαξη οθόνης, να τρέχει παράλληλα με ό,τι άλλο κάνουμε αλλά καταναλώνοντας ένα μικρό ποσοστό των διαθέσιμων πόρων ή να τρέχει στο 100% των δυνατοτήτων του υπολογιστή μας όταν δεν τον χρησιμοποιούμε, για παράδειγμα το βράδυ. Εάν έχουμε περισσότερα από ένα συστήματα, μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν λογαριασμό και να εγκαταστήσουμε το BOINC σε όλα, ή ακόμη και να θέσουμε ένα παλιό PC που δεν το χρησιμοποιούμε πια να τρέχει συνέχεια το πρόγραμμα. Συνδυάζοντας την επεξεργαστική ισχύ χιλιάδων εθελοντών παγκοσμίως και των οικιακών τους υπολογιστών, επιτυγχάνεται το ίδιο αποτέλεσμα με έναν υπερυπολογιστή!
Το BOINC κατεβάζει στο σκληρό μας δίσκο κάποια δεδομένα μερικών MB και ο επεξεργαστής μας ή και η κάρτα γραφικών μας, τα αναλύουν, στέλνοντας κάθε τόσο τα επεξεργασμένα αποτελέσματα πίσω στους server του Berkeley. Μάλιστα, υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας μιας «ομάδας» χρηστών που να συνεργάζονται προς τον ίδιο σκοπό. Ανάλογα με τη δουλειά που φέρνει εις πέρας ο κάθε χρήστης, του αποδίδονται κάποιοι πόντοι εν είδει βαθμολογίας, ενώ πόντους συγκεντρώνει και η ομάδα για τη συνολική δουλειά που έχει κάνει. Έτσι, δημιουργείται ένας ευγενής ανταγωνισμός μεταξύ των μελών της κάθε ομάδας για το ποιος θα συμβάλει το περισσότερο στο τελικό σκορ, ενώ οι διαφορετικές ομάδες ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ποια θα συγκεντρώσει τους περισσότερους πόντους.
Το τέλος του SETI@home
Δυστυχώς, μετά από 21 χρόνια λειτουργίας, το SETI@home φτάνει στο τέλος του. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση του Πανεπιστημίου του Berkeley, το πρόγραμμα έκλεισε τον κύκλο του και τέλος του μήνα θα σταματήσει να στέλνει δεδομένα προς επεξεργασία. Το επόμενο χρονικό διάστημα θα αξιολογηθούν τα έως τώρα δεδομένα για να πραγματοποιηθούν με τη σειρά τους και οι απαραίτητες επιστημονικές δημοσιεύσεις. Παρ’ όλα αυτά, η παρακαταθήκη που άφησε το SETI@home, είναι μεγάλη, ενώ το SETI στο σύνολό του δεν έχει σταματήσει.
Πέρα από τους εξωγήινους
Το software του BOINC κατασκευάστηκε εξ αρχής με σκοπό να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διαφορετικές έρευνες, όχι μόνο για το SETI. Έχοντας εγκαταστήσει το BOINC, μπορεί κανείς να επιλέξει μεταξύ περίπου 30 διαφορετικών προγραμμάτων για να προσφέρει την επεξεργαστική ισχύ του. Για παράδειγμα, μπορεί να πάρει μέρος στο EINSTEIN@home που αναζητά σήματα από αστέρες νετρονίων (pulsar) ή το Climateprediction.net που αναλύει κλιματολογικά μοντέλα για να οδηγήσει σε ακριβότερη πρόβλεψη του καιρού. Υπάρχει όμως και το Rosetta@home, ένα πρόγραμμα που τρέχει το Πανεπιστήμιο της Washington, που μελετά πρωτεΐνες με σκοπό να βρεθούν φάρμακα και θεραπείες για πολλές διαφορετικές ασθένειες, όπως ο καρκίνος, το Alzheimer, ακόμη και ο κορονοϊός Covid-19! Περισσότερα όμως για αυτό, στην επόμενη ανάρτηση.
Επίλογος
Για εμένα το SETI αποτέλεσε μια προσωπική διαδρομή. Από την ανάγνωση εκείνου του βιβλίου, που μου δίδαξε ίσως για πρώτη φορά τι σημαίνει «επιστήμη», συνέχισα στο «Dune», το «Contact» και το «Σύμπαν σε ένα Καρυδότσουφλο», στο ντοκιμαντέρ «Cosmos» του Carl Sagan, ενώ ακολούθησε και μια σειρά ταινιών, ανάμεσά τους και το παρεξηγημένο «The Arrival». Η τυχαία ανακάλυψη του BOINC, η δημιουργία του προφίλ μου και η συμμετοχή στην ομάδα «Greek Radio Amateur Team», αποτέλεσαν μια ευχάριστη ενασχόληση και συνέχιση της παιδικής μου περιέργειας. Μπορεί τα τελευταία χρόνια να απείχα, εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλου hardware, αυτή τη στιγμή όμως «μαζεύω» τους τελευταίους μου πόντους, εν αναμονή της διακοπή των πακέτων δεδομένων.
Το SETI, έθεσε σε μια «σοβαρή» και στέρεα βάση την έρευνα για την ύπαρξη εξωγήινης νοημοσύνης. Το «παρακλάδι» του, το SETI@home, μας μετέτρεψε όλους σε εν δυνάμει εξερευνητές του διαστήματος, χωρίς να χρειαστεί να κουνηθούμε από το σπίτι μας. Το BOINC όμως, όπως και πολλά άλλα ανάλογα προγράμματα που έχουν δημιουργηθεί έκτοτε, μας έδωσε τη δυνατότητα να συμβάλλουμε ουσιαστικά στην επιστημονική έρευνα χρησιμοποιώντας απλά τον οικιακό μας υπολογιστή. Το SETI@home μπορεί να έφτασε στο τέλος του, τα εργαλεία όμως και η τεχνογνωσία είναι εκεί και μπορούν να αξιοποιηθούν για πολλούς άλλους, ίσως ακόμη πιο σημαντικούς και ευγενείς σκοπούς. Αρκεί να αφιερώσουμε μερικά περισσευούμενα MHz από τα χιλιάδες που έχουμε στη διάθεσή μας!